ساز و کار بورس چطور عمل می‌کند؟
بورس واژه‌ای آشنا برای همه به‌ویژه فعالان حوزه سرمایه گذاری است اما بسیاری از افراد از جمله برخی از تازه‌واردان از ساز و کار بورس اطلاعات کافی یا صحیحی ندارند و درباره انواع، عملکرد و هدف آن چیز زیادی نمی‌دانند و اطلاع ندارند که بورس اوراق بهادار چه امکاناتی را برای خریداران و فروشندگان این بازار فراهم می‌کند. در ادامه این مطلب به شرح این مسائل و معرفی ساز و کار بورس خواهیم پرداخت.
کاربرد بورس چیست؟
شاید پیش زمینه ذهنی که از بورس داریم با مفهوم اصلی آن کمی متفاوت باشد. بسیاری از ما در تعریف آن می‌گوییم، بورس محلی برای خرید و فروش سهام شرکت‌های بزرگ است، اما کاربرد اصلی بازار سرمایه با این تعریف کمی متفاوت است. در واقع بورس بر پایه تامین مالی شرکت‌ها بنا شده و ماموریت مهم‌تری نسبت به داد و ستد دارد.
شرکت‌ها یا فعالان اقتصادی (خصوصی یا دولتی) منابع مالی محدودی دارند. در صورتی که غالبا توسعه سازمانی و پیشرفت‌های خود را وابسته به منابع مالی می‌دانند. این منابع ممکن است از راه‌های مختلفی تامین شود که دریافت وام بانکی یکی از آن‌ها است، اما بورس راهکار بهتری برای صاحبان مشاغل فراهم کرده؛ به این صورت که شرکت‌ها مقداری از سهام خود را واگذار می‌کنند و سرمایه مورد نیاز را به دست می‌آورند. سرمایه گذاران نیز نسبت به میزان آورده خود، در سود و زیان شرکت سهیم می‌شوند.
بورس اوراق بهادار کجاست؟
بورس محلی است برای جمع‌آوری سرمایه‌های خرد و کلانی که در سطح جامعه موجود است. این سرمایه‌ها حاصل پس‌انداز افرادی است که به هر دلیل شرایط و امکان تبدیل شدن به یک فعال اقتصادی را ندارند. ساز و کار بورس امکانی را فراهم می‌کند تا این افراد پس‌انداز خود را در محلی درست و مطمئن سرمایه گذاری کنند و نسبت به میزان سرمایه خود، صاحب سود شوند.
سرمایه مورد نیاز صنایع نیز از همین محل تامین می‌شود. در بازار سرمایه اوراق مشارکت، اوراق بهادار و انواع دیگری از برگه‌های مالی معامله می‌شوند. این معاملات امکانی را برای تأمین مالی شرکت‌های بزرگ فراهم می‌کند. در بورس اوراق بهادار، هم سرمایه گذار و هم فعال اقتصادی در شرایطی امن و تحت نظارت، احتیاجات خود را برآورده می‌کنند.
به طور خلاصه در پاسخ به این سوال که « بورس کجاست؟ » دو پاسخ مطرح است. در درجه اول، این بازار محلی است برای انتقال سرمایه از سرمایه گذاران به سرمایه پذیران که بورس، آسان‌ترین و امن‌ترین راه برای این انتقال است. در درجه دوم، این بازار سازوکاری مناسب و مطمئن را برای داد و ستد اوراق و سهام مختلف بین سرمایه گذاران فراهم می‌کند.
نوسان در بورس بسیار چشمگیر است. به طوری که شاخص هر سهم یا دارایی همانند یک موج دارای حیات است؛ به آرامی شکل می‌گیرد، اوج می‌گیرد و روزی شاهد خاموشی آن هستیم. در واقع بازارهای سرمایه تحرک بالایی دارند و به سرعت دچار تغییر می‌شوند. حال این تغییرات ممکن است مثبت یا منفی باشد که بستگی به شرایط بازار و دارایی ما دارد.
به عبارت دیگر بازار سرمایه به همان اندازه که بازدهی بالا دارد، می‌تواند ضرر سنگینی را به سرمایه گذاران وارد آورد. در مقایسه با سپرده‌های بانکی می‌توان گفت، در بورس امکان کسب سود بیشتری وجود دارد اما به همان میزان شانس زیان نیز داریم. از طرفی در سپرده‌های بانکی سودی ثابت و مشخص به سپرده گذار اختصاص می‌دهند که البته اصل دارایی و سود آن تضمین شده است.
نکاتی در مورد بازار سرمایه و اصطلاحات رایجی در آن وجود دارد که ذکر آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود. در بسیاری موارد مشاهده می‌شود که از عبارت « بازار بورس » استفاده شده است. در حالی که بورس خود نوعی بازار است که در آن اوراق بهادار، سهام و مواردی از این دست مورد معامله قرار می‌گیرد.
ساز و کار بورس چگونه است؟
مدیریت سرمایه در هر کشوری از مهمترین مسائل از دیدگاه علم اقتصاد است؛ مسئله‌ای که چالشی بسیار بزرگ برای هر دولتی است. پس‌انداز و اندوخته‌های مالی در سطح خرد و کلان در بین اقشار مختلف جامعه وجود دارد که افراد در نتیجه کار و تلاش خود آن را بدست آورده‌اند. حال صاحبان این اندوخته‌ها، فارغ از میزان سرمایه‌ای که دارند به دنبال فرصتی امن و پرسود برای سرمایه گذاری هستند. اگر این سرمایه‌ها در مسیر درست قرار نگیرد و وارد فضای دلالی شود، اقتصاد کشور را فلج می‌کند و شرایط اقتصادی سختی را به خصوص برای قشر کم درآمد رقم خواهد زد.
چنانچه این سرمایه‌ها به سمت بازارهایی مثل مسکن، خودرو و ارز سرازیر شود، کالاهای مصرفی و ملزومات زندگی را تبدیل به کالاهای سرمایه‌ای خواهند کرد. این روند مانند قرار گرفتن در مسیری نزولی با شیب تند است که شرایط اقتصادی جامعه را هر روز بدتر خواهد کرد.
بر خلاف این جریان، اگر این سرمایه‌ها در مسیر درست خود قرار بگیرند، اقتصاد به سمت شکوفایی خواهد رفت. در چنین شرایطی ساز و کار بورس چارچوبی را ایجاد می‌کند که این سرمایه‌ها در بستر مناسبی قرار بگیرند. بورس اوراق بهادار با ایجاد پل ارتباطی میان سرمایه گذاران و بخش مولد اقتصادی، تزریق سرمایه‌های خرد در صنایع را به راحت‌ترین شکل ممکن فراهم می‌سازد. ساز و کار بورس با ساختاری شفاف، منظم و نظارت دقیق امکان هرگونه سوءاستفاده و مخاطرات احتمالی را حذف کرده است. این مسیری است که تمام اقتصادهای پیشرفته طی کردهاند و جوامع در حال توسعه مانند برزیل که اقتصاد خود را شکوفا کردهاند نیز در آن قرار گرفته‌اند.
قرار گرفتن سرمایه‌ها در اختیار صنایع موجب شکوفایی آن‌ها می‌شود. شرکت‌های بزرگ سهامی عام با فروش بخشی از سهام از طریق ساز و کار بورس، نقدینگی لازم جهت پیشبرد برنامه‌های خود را بدست می‌آورند. تحقق این برنامه‌ها پیشرفت شرکت‌ها را به دنبال دارد که موجب رشد و سودآوری آن‌ها می‌شود. این روند ارزش سهامی را که به صورت اوراق بهادار در اختیار سرمایه گذاران قرار گرفته است، بالاتر برده و سهامداران علاوه بر دریافت سود نقدی، در ارزش افزوده شرکت نیز سهیم خواهند شد.
از این طریق، شراکت برد-برد به معنای واقعی کلمه حاصل می‌شود. گسترش این نوع از شراکت در سایه امنیت و شفافیتی که سازمان بورس اوراق بهادار تامین و تضمین آن را برعهده دارد، شاهد رشد اقتصاد کشور در سطح کلان خواهیم بود، چرا که بخش مولد اقتصادی سرمایه مورد نیاز خود را با بهترین شرایط جذب می‌کند.
سرمایه گذارانی که به هر دلیلی امکان راه اندازی کسب و کار یا فعالیت اقتصادی را ندارند هم با شناسایی صنایع مطبوع خود و تحلیل شرایط آن‌ها، در رشد وشکوفایی آن‌ها نیز سهیم خواهند بود.
سهم، سندی است که میزان مالکیت افراد را در شرکتی که سرمایه گذاری کردهاند، نشان داده و به آن رسمیت می‌بخشد. این سهام از طریق ساز و کار بورس قابل واگذاری و خرید و فروش است. یکی از مباحث مهم در بورس، قیمت‌گذاری سهام هر شرکتی در زمان خرید و فروش آن است. در بازار سرمایه، قیمت هر سهم در شفاف‌ترین حالت و از طریق عرضه و تقاضا تعیین می‌شود.
بورس چه شاخه‌هایی دارد؟
بورس، نوعی بازار است و شامل شاخه‌های مختلفی می‌شود که بورس اوراق بهادار یکی از آن‌هاست. در ادامه شاخه‌هایی از آن را معرفی می‌کنیم:
- بورس کالا: شامل انواع کالا مانند فلزات، محصولات کشاورزی، سیمان و به خصوص مواد اولیه و خام صنایع مادر است.
- بورس نفت: بازاری برای تعیین قیمت جهانی نفت بر اساس عرضه و تقاضا
- بورس ارز: بازاری برای تعیین قیمت ارز بر اساس عرضه و تقاضا
همچنین بورس مسکن، بورس انرژی، بورس برق و انوع مختلفی از بورس نیز وجود دارند که در نقاط مختلف جهان کاربرد دارند.
در ایران اما بورس به چهار شاخه تقسیم می‌شود که عبارتند از بورس کالا، بورس انرژی، فرابورس و بورس اوراق بهادار که با توجه به ماهیت خود به صورت مستقل و جداگانه فعال هستند.
در بورس اوراق بهادار و فرابورس با هر میزان سرمایه می‌توان اقدام به مشارکت کرد؛ برخلاف بورس انرژی و کالا که عموما بازار تامین انرژی و مواد اولیه برای صنایع بزرگ با بودجه‌های کلان هستند.
سابقه جهانی بورس
در بررسی سابقه بورس به اروپا می‌رسیم؛ جایی در مقابل منزل « واندر بورس » (Van der Beurze) که یک اشراف زاده بلژیکی بود. برای اولین بار در قرن پانزدهم صرافان، و پس از گذشت زمان افراد از همه جای شهر برای معامله انواع کالا و مبادلات مختلف به آن‌جا می‌رفتند.
همین امر باعث شد تا بعدها نیز هر محلی که داد و ستد کالا، اوراق، خدمات و یا هر چیز دیگر به صورت گسترده انجام شود، بورس نامیده شود. مانند پاساژ علاءالدین تهران که بعنوان بورس موبایل از آن یاد می‌کنیم.
اما اگر به دنبال تاریخچه بورس به شکلی که امروز وجود دارد هستیم، باید آن را در شرکت‌های بزرگ تجاری جستجو کنیم. در واقع این شرکت‌ها بودند که شراکت و عرضه سهام خود را به این مفهوم آغار نمودند.
در ابتدا در روسیه شرکت‌هایی بودند که برای تسهیل امر تجارت خود و کاهش هزینه‌ها سعی داشتند از مسیری جدید و امتحان نشده تجارت کنند که دو حالت را در پی داشت؛ اول اینکه موفق شوند و به سودی سرشار دست یابند، دوم اینکه تجارت از راه جدید شکست بخورد. در این صورت کل سرمایه از بین می‌رفت. به همین دلیل برای کاهش ریسک و ضررهای ناشی از آن، اقدام به جذب سرمایه کردند. با این کار در صورت شکست، ضرر حاصل از آن سرشکن شده و شرکت را از خطر نابودی نجات می‌داد.
این نحوه شراکت و سرمایه گذاری با استقبال مواجه شد. با گسترش تاسیس شرکت‌های سهامی عام و درخواست برای عرضه اولیه سهام شرکت‌های بزرگ و همچنین افزایش داد و ستد سهام بین سرمایه گذاران، اهمیت سازمانی برای نظارت و کنترل این امور بیشتر احساس می‌شد.
برای اولین بار در آمستردام هلند بورس به شکل امروزی آن راه اندازی شد. امروزه در بسیاری از کشورهای پیشرفته بورس را عنصر حیاتی در اقتصاد خود می‌دانند، چرا که محلی مناسب برای جمع‌آوری سرمایه‌های خرد افراد و استفاده از آن در سطح کلان است.
سابقه بورس در ایران
در اوایل دهه ۱۳۱۰ شمسی گروهی متشکل از کارشناسان هلندی و بلژیکی به ایران دعوت شدند تا مطالعاتی را برای تاسیس بورس در ایران انجام دهند. با توجه به جنگ جهانی دوم و تحولات داخلی ایران، پرونده این اقدامات نیز بسته شد.
۳۵ سال بعد مجلس وقت طرحی را تصویب کرد که به موجب آن، وزارت اقتصاد و دارایی ملزم به راه اندازی سازمان بورس شد. این سازمان در ساختمان بانک ملی تاسیس شد. اولین سهامی که در آن عرضه شد و مورد معامله قرار گرفت مربوط به « بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران » و چند شرکت پتروشیمی بزرگ بود. ۱۰۲ شرکت بزرگ از صنایع مختلف از جمله پتروشیمی، خودرو و بانکی تا قبل از انقلاب در بورس تهران معامله می‌شدند.
پس از انقلاب و با توجه به جنگ تحمیلی، بازار سرمایه تعطیل شد. در سال ۱۳۶۸ در پی تصویب سند توسعه ملی، بورس بار دیگر فعالیت خود را آغاز کرد و تا امروز با فراز و نشیب‌های فراوانی روبه‌رو شده است.
امروزه سهام بیش از ۶۰۰ شرکت در بورس تهران معامله می‌شود. عمده این معاملات به صورت برخط و آنلاین صورت می‌پذیرد و اقبال عمومی برای ورود به بورس به شدت افزایش پیدا کرده است.
ورود به بورس چه سودی برای شرکت‌ها دارد؟
۱- جذب سرمایه
تامین مالی و افزایش نقدینگی همواره یکی از دغدغه‌های مهم فعالان اقتصادی است. افزایش تولید، نوسازی تجهیزات، توان رقابت در بازار و عواملی از این دست ارتباط مستقیم با پشتوانه مالی شرکت‌ها دارد. در بیان ساده‌تر به هر میزان که پول بیشتری در سیستم تزریق شود، توسعه سازمان هم به همان میزان افزایش پیدا می‌کند. تامین بودجه لازم جهت پیشبرد طرح‌ها و برنامه‌هایی که شرکت‌ها در مسیر تعالی خود تعریف کردهاند، از طرق مختلفی میسر می‌شود.
دریافت وام یکی از راه‌های افزایش سرمایه است ولی دریافت وام در حقیقت نوعی بدهکاری است که بازپرداخت آن دیر یا زود، خود سد راهی برای شرکت‌ها خواهد بود. چه بسا مراکز تولیدی که به دلیل عدم توانایی در بازپرداخت وام و انباشته شدن بهره‌های سنگین بانکی با ورشکستگی مواجه شده‌اند.
با ورود شرکت به بورس و عرضه سهام آن، سرمایه مورد نیاز تامین خواهد شد؛ سرمایه‌ای که تاثیری در نحوه مدیریت شرکت ندارد. همچنین بازپرداختی برای آن وجود ندارد، بلکه با توجه به بازدهی سالیانه شرکت و به اندازه سهام هرکس به سرمایه گذاران سود تعلق می‌گیرد. بر خلاف سیستم بانکی که تراز مالی شرکت کوچک‌ترین تاثیری در پرداخت اقساط وام و بهره‌های آن ندارد.
۲- تفاوت در پرداخت مالیات
مالیات از جمله هزینه‌هایی است که بر دوش شرکت‌ها سنگینی می‌کند. هرچند در نگاه کلی پرداخت آن برای توسعه کشور حیاتی است، ولی در مقیاس کوچک‌تر و در مسائل داخلی شرکت از جمله مشکلاتی است که از سرعت پیشرفت می‌کاهد.
در همین راستا و برای تشویق شرکت‌ها برای تبدیل شدن به سهامی عام و حضور در بورس، معافیت‌های مالیاتی در نظر گرفته شده است. بر این اساس شرکت‌هایی که سهام خود را در بازار سرمایه عرضه می‌کنند، از ۱۰ درصد معافیت مالیاتی بهره‌مند می‌شوند. به این معنی که شرکت‌های سهامی عام ۲۲.۵ درصد مالیات می‌دهند. در حالی که شرکت‌های سهامی خاص ۲۵ درصد مالیات می‌دهند. همچنین در صورتی که ۲۰ درصد از سهام شرکت‌های سهامی عام، به عنوان سهام شناور در بورس عرضه شود، یک بار دیگر شامل معافیت ۱۰ درصدی در پرداخت مالیات می‌شوند؛ به این معنی که مالیات ۲۰ درصدی پرداخت خواهد کرد. این معافیت‌ها به خصوص در شرکت‌های بزرگ بسیار چشمگیر است و کمک شایانی به توسعه آن‌ها خواهد کرد.
۳- شفافیت
از مسائلی که امروزه خیلی پررنگ شده و به مطالبه‌ای اصلی در جامعه بدل شده شفافیت است. چرا که عدم شفافیت مشکلاتی را باعث می‌شود که با منافع عام ضدیت دارد؛ در واقع ظاهر و باطن افراد و تصمیماتی که گرفته می‌شود، مشخص نیست.
صورت‌های مالی بنگاه‌های اقتصادی تحت نظارت دائم و همیشگی ساز و کار بورس قرار دارند. سود و زیان شرکت‌های سهامی عام به صورت منظم و دوره‌ای در سامانه کدال قرار می‌گیرد و همچنین برای چند ماهه آینده پیش‌بینی می‌شود. این آمار از آن‌جایی قابل اعتماد است که توسط سازمان بورس اوراق بهادار منتشر می‌شود.
با وجود بررسی‌هایی که سازمان بورس اوراق بهادار ترتیب می‌دهد، تراز مالی شرکت‌های سهامی عام بر همگان شفاف می‌شود. در این شرایط سرمایه گذاران با تکیه بر اطلاعاتی که به درستی آن اطمینان دارند اقدام به معامله‌گری در بازار سرمایه می‌کنند. شفافیت مزیتی است که بورس برای آن دسته از افراد که قصد سرمایه گذاری در شرکت‌های سهامی عام را دارند، فراهم آورده است.
۴- اعتبار
برای فعالان اقتصادی و صاحبان کسب و کار اعتبار و مقبولیتی که در بین مردم دارند، اهمیت ویژه‌ای دارد. تصور کنید مجموعه‌ای با استفاده از جدیدترین تجهیزات و ماشین‌آلات، نیروی انسانی متخصص و متعهد، مواد اولیه مرغوب و هر ویژگی که برای راهبرد اهداف شرکت لازم است، اقدام به فعالیت کند. فارغ از خروجی آن که ممکن است خدماتی، تولیدی، بازرگانی یا از انواع دیگر باشد، اگر این مجموعه شناخته شده نباشد و جامعه رغبتی برای مراجعه به آن از خود نشان ندهد، نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.
درست است که تبلیغات گسترده و برندینگ در این زمینه بسیار موثر است اما ایده‌آل، اعتمادی است که بین مردم نسبت به یک مجموعه شکل می‌گیرد.
بورس به عنوان یک نهاد بی‌طرف با بررسی دقیق و نظارت مستمر بر فعالیت‌های شرکت، صورت‌های مالی، دارایی‌های منقول و غیر منقول و هر نکته‌ای که ممکن است در آینده شرکت تاثیرگذار باشد، مجوز ورود آن به بازار سرمایه را صادر می‌کند.
تبدیل شدن به یک شرکت سهامی عام، یعنی عبور از فیلترهای متعددی که توسط کارشناسان خبره اعمال می‌شود.
از مطالب گفته شده می‌توان به این جمع‌بندی رسید که نوسان و تغییر قیمت سهام، ذات بورس است. شرکت‌های سهامی عام پس از عرضه اولیه سهام خود در بازار سرمایه، دیگر کنترل و اختیاری روی آن ندارند. مالکان جدید که با قصد سرمایه گذاری اقدام به خرید سهام کردهاند، نسبت به دارایی خود تصمیم‌گیری می‌کنند.
این سرمایه گذاری ممکن است بلندمدت باشد یا در کوتاه‌مدت فروخته شود. همین خرید و فروش سهام که بین مردم شکل می‌گیرد، بازار سرمایه را ایجاد می‌کند. در واقع نوسان قیمت، انگیزه خرید، فروش و یا نگهداری سهام را بین سهامداران ایجاد می‌کند.
نمودارهایی که بر قیمت رسم می‌شوند و همچنین شاخص‌ها، وضعیت کلی بازار سرمایه یا سهام در یک نماد خاص را نمایش می‌دهند. تحلیل این نمودارها با تکنیک‌های موجود و بررسی صورت‌های مالی، سرمایه گذاری در بورس را آسان‌تر می‌کند. پیش‌بینی نوسانات یک سهم در بورس، مهمترین کاری است که سرمایه گذاران در بازار سرمایه انجام می‌دهند. در واقع تحلیل سهام شرکت‌ها از اصول ورود به بورس و معامله‌گری محسوب می‌شود.
