آیا تحریم ها می‌توانند به عنوان جایگزین های جنگی موثر واقع شوند؟
این روزها که بحث تحریم کشورهای دنیا علیه روسیه داغ است، سوالی که ذهن بسیاری از افراد را درگیر کرده است این است که این تحریم‌ها چقدر اثر دارند؟ آیا تحریم‌کننده‌ها همیشه به اهداف‌شان می‌رسند؟ اصلا هدف از این تحریم‌ها چیست؟ پاسخ قطعی به این سوالات وجود ندارد. چرا که جواب در گروی عوامل متعددی است. فقط می‌توان آمارها و ارقام گذشته را مطالعه کرد و از آن‌ها نتیجه گرفت. در این مطلب از توان تحلیل که ترجمه‌ای است از یکی از مقالات منتشرشده در سایت بلومبرگ تحت عنوان Do Sanctions Work? Financial Alternatives to War Explained به قلم Daniel Flatley و Saleha Mohsin، قصد داریم به هر کدام از این سوالات پاسخ بدهیم.
اکنون کشورها رویکرد خود را برای مقابله با درگیری‌های نظامی به سمت اقدامات مالی تغییر داده‌اند. پیش‌بینی اثر این تسلیحات که عموما از آن‌ها با نام تحریم یاد می‌شود، کار دشواری است. این اقدامات می‌توانند خسارات جانبی را نیز در پی داشته باشند. زمانی که چندین کشور با همدیگر تصمیم می‌گیرند تا یک کشور متخلف را هدف قرار بدهند، تحریم‌ها موثرتر واقع می‌شوند. درست همان‌طور که ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و سایر کشورها پس از تهاجم همه‌جانبه‌ی روسیه به اوکراین این کار را انجام دادند.
اقدامات علیه روسیه یکی از فراگیرترین تحریم‌هایی است که از زمان جنگ جهانی دوم بر علیه یک قدرت بزرگ اعمال شده است. این تحریم‌ها در سال ۲۰۱۴ و از زمان الحاق شبه جزیره‌ی کریمه به روسیه تشدید شدند. در همین حال از آن‌جا که روسیه یکی از بزرگ‌ترین و عمده‌ترین صادرکننده‌های کامودیتی است، وارد کردن ضربه به پیکره‌ی آن به معنای آن است که اقتصاد جهانی نیز از این آثار منفی در امان نخواهد بود.
تحریم در چه شکل‌هایی می‌تواند اعمال شود؟
تحریم‌ها مجازات‌هایی اقتصادی هستند که یک شخص، شرکت، گروه یا کشور را هدف می‌گیرند تا به آن آسیب برسانند. سپس در قالب محدودیت‌های تجاری، محدودیت دسترسی به دارایی‌های مالی یا توانایی پردازش معاملات به دلار یا یورو طراحی و اعمال می‌شوند.
افراد تحریم‌شده ممکن است با ممنوعیت سفر و یا مصادره‌ی اموال و دارایی‌شان مواجه شوند. قایق‌های تفریحی میلیاردرهای روسی که از زمان آغاز جنگ در اوکراین توقیف شده‌اند نمونه‌ای از این مورد هستند. ممنوعیت واردات و صادرات کالاهای خاص به بعضی از شرکت‌ها یا صنایع هم ممکن است اتفاق بیفتد.
حتی ممکن است دولت‌ها از دسترسی به بازارهای سرمایه محروم شوند. در مواردی که از آن تحت عنوان تحریم‌های ثانویه یاد می‌شود، اشخاص ثالثی که با نهادها یا افراد تحت تحریم تجارت و مبادله داشته باشند، مشمول جرایمی می‌شوند.
تاریخچه‌ی تحریم‌ها به چه زمانی برمی‌گردد؟
استفاده از تحریم به عنوان شکلی از جنگ، به هزاران سال قبل برمی‌گردد. یعنی زمانی که ایالت شهر مگارا در سال ۴۲۳ قبل از میلاد مسیح، هرگونه تجارت و مبادله با آتن را ممنوع اعلام کرد. تحریم‌ها معمولا قبل از درگیری‌های مسلحانه یا در همان هنگام در جریان بودند. تا اینکه در جنگ جهانی اول رئیس جمهور ایالات متحده یعنی وودرو ویلسون (Woodrow Wilson) حرکتی را پایه‌ریزی کرد تا از تحریم به عنوان جایگزینی برای جنگ و مبارزه استفاده کند.
پایگاه داده تحریم‌های جهانی در دانشگاه درکسل (Drexel University) نشان از افزایش مداوم تعداد اقدامات تحریمی دارد. بر اساس این اسناد تعداد تحریم‌ها از دو مورد در سال ۱۹۴۹ به ۲۳۰ مورد در سال ۲۰۱۹ افزایش پیدا کرده است. در این میان ایالات متحده مسئول ۴۲٪ از مجموع ۱۱۰۰ تحریم در این بازه‌ی زمانی است. رتبه‌ی بعدی مربوط به اروپا است با ۱۲٪. پس از آن هم سازمان ملل متحد با ۷٪ در رده‌ی سوم قرار دارد. بر اساس گزارش وزارت خزانه‌داری در سال ۲۰۲۱، اعمال تحریم‌ها از جانب آمریکا طی دو دهه پس از حادثه‌ی ۱۱ سپتامبر و حملات آن، ۱۰برابر شده است. چرا که مقامات با ریزبینی و شدت بیشتری فعالیت‌های تروریستی مشکوک را هدف قرار می‌دهند.
تحریم‌ها تا چه اندازه موثر عمل می‌کنند؟
این سوالی است که حرف و حدیث‌های زیادی در خصوص آن وجود دارد. محققان به این مسئله اشاره دارند که در شرایطی که تحریم‌کنندگان معمولا می‌گویند که این تحریم‌ها برای تغییر رفتار رهبرانی مثل ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه اعمال می‌شوند، اما گاهی اوقات صرفا برای نشان دادن عدم موافقت و جلب رضایت مردم محلی و بومی مورداستفاده قرار می‌گیرند.
محققات درکسل دریافته‌اند که در کل حدود ۳۵٪ از اهداف مدنظر به صورت کامل محقق شده‌اند. ۱۴٪ به صورت جزئی و تا حدی به هدف نشسته‌اند. ۶٪ منجر به مذاکرات برای حل و فصل مسئله شده‌اند و نهایتا ۲۲٪ از آن‌ها شکست خورده‌اند. در مورد درصد باقی‌مانده هم باید گفت که هنوز نتیجه‌ای حاصل نشده است.
اما موفقیت به طور گسترده‌ای به اهداف خاص و متنوع این اقدامات مربوط است. اهدافی نظیر ترویج دموکراسی و حقوق بشر معمولا محقق می‌شوند. اما اهدافی هم‌چون مبارزه با تروریسم، تضعیف رژیم‌ها و حل و فصل درگیری‌های منطقه‌ای معمولا دست‌نیافتنی هستند.
برای موفقیت به چه عوامل دیگری نیاز است؟
تحریم‌هایی اعمال شده میان کشورهایی که معمولا با هم روابط صمیمانه‌ای دارند، بهتر از مواردی جواب می‌دهد که تحریم میان کشورهایی است که سوابقی خصمانه با یک‌دیگر دارند. به عنوان مثالی از حالت دوم، می‌توان به تحریم‌های آمریکا در دهه‌ی ۱۹۵۰ اشاره کرد. در آن زمان اسرائیل و بریتانیا در تلاش برای بازپس‌گیری کانال سوئز از مصر بودند که مورد حمایت شوروی بود و آن را ملی کرده بود. آمریکا از ترس رویارویی و برخورد ابرقدرت‌ها شروع به تهدید کرد تا این دو کشور را متقاعد کند دست از تلاش‌شان بکشند.
دولت‌های دموکراتیک یا شبه دموکراتی که افکار بین‌المللی برای‌شان اهمیت دارد و به تجارت جهانی و مالی متکی هستند، به احتمال بسیار فراوان به تحریم‌ها پاسخ می‌دهند. این امر در حالی است که رژیم‌های مستبد منفردی مثل کره‌ی شمالی و سوریه اغلب چنین نمی‌کنند.
تحریم‌هایی که مشترکا توسط چند کشور اعمال می‌شوند، فلج‌کننده‌ترین و موثرترین نوع تحریم‌ها هستند. بایکوت جهانی آفریقای جنوبی در دهه‌ی ۱۹۸۰ منجر به تسهیل از بین بردن سیاست نژادپرستانه‌ی آپارتاید شد. تحریم‌ها و اقدامات جهانی علیه ایران، اقتصاد این کشور را تحت فشار قرار داد و سران این کشور رابه سمتی سوق داد که مجددا از در گفتگو وارد شوند. اتفاقی که منجر به توافقی شد که نتیجه‌ی آن محدود کردن برنامه‌ی هسته‌ای این کشور بود. البته این توافق تا سال ۲۰۱۸ و قبل از خروج آمریکا از آن پابرجا بود.
معایب این تحریم‌ها چیست؟
تحریم‌ها در حالی‌که برای وارد آوردن فشار به سران و رهبران کشورها طراحی می‌شوند، اغلب خسارات جانبی روی افراد معمولی و ساکنین کشورها دارند. آسیب‌هایی هم‌چون دامن زدن به تورم و کمبود کالاهای اساسی.
این یکی از دلایلی است که باعث حرکت بیشتر دولت‌ها به سمت «تحریم‌های هدفمند» در سال‌های اخیر شده است. یعنی به جای آن‌که کل کشور یا صنعت را هدف قرار بدهند، تمرکزشان را روی یک برند یا صنعت خاص یا مجموعه‌ای چندین بازار معطوف می‌کنند.
این کار هم‌چنین می‌تواند برای کشورهای تحریم‌کننده هم عواقب شدید و نامطلوبی داشته باشد. مسئله‌ای که در خصوص طرد کردن و خدشه وارد کردن به وجهه‌ی عمومی روسیه هم صادق است و نگرانی‌های بسیاری را برای کشورهای تحریم‌کننده به دنبال دارد. چرا که روسیه دومین صادرکننده‌ی بزرگ نفت خام جهان است و منابع قابل توجهی از کود، غلات و فلزات شامل نیکل، پلاتین و آلومینیوم را دارد.
افزایش قیمت انرژی و غذا که از تحریم‌های سفت و سخت علیه روسیه ناشی می‌شود، به شوک تورمی مداومی دامن زده است که می‌تواند رشد اقتصاد جهانی را متوقف کند.
