بررسی توافقنامه روسیه و اوکراین برای صادرات غلات و گندم

بحران جهانی مواد غذایی یکی از چندین مسئله‌ی مهمی است که پس از تجاوز روسیه به اوکراین دنیا تشدید شد. به طوری که زنجیره‌ تامین جهانی دچار اختلالات جدی‌تر شد که این امر افزایش قیمت مواد غذایی را به دنبال داشت. جنگ روسیه و اوکراین هم‌چنان در جریان است ولی این دو کشور روز جمعه ۲۲ جولای ۲۰۲۲ (۳۱ تیر ۱۴۰۱) توافقنامه صادرات و انتقال غلات را منعقد کردند که این قرارداد می‌تواند ترس‌های جهانی را کم کند. توافق روسیه و اوکراین برای صادرات غلات در شرایطی رقم خورد که ساعاتی پس از امضای این قرارداد، روسیه اودسای اوکراین را هدف موشک‌های خود قرار داد. توان تحلیل نگاهی به شرایط و مفاد این قرارداد دارد و نظرات مقامات را در این خصوص بررسی می‌کند.

ترکیه و سازمان ملل راه‌گشای مذاکرات

روسیه پس از حمله به اوکراین بنادر دریای سیاه را محاصره کرد و اجازه‌ی صادرات غلات را به اوکراین نداد. اتفاقی که به آشوب‌های ناشی از قرنطینه کووید ۱۹ دامن زد و شرایط را وخیم‌تر از قبل کرد. چرا که بعد از این اتفاق، صادرات اوکراین به یک ششم میزان پیش از جنگ رسید. با این همه به رغم ادامه‌ی جنگ، این دو کشور توافقی امضا کردند که بر اساس آن اوکراین اجازه‌ی صادرات غلات خود را از طریق دریای سیاه خواهد داشت.

بعد از شروع جنگ، دو کشور نتوانسته بودند هرگز توافقی را به سرانجام برسانند. اما بحران جهانی غذا آنقدر خطرناک است که سرانجام ترکیه و سازمان ملل با میانجی‌گری توانستند این توافق را منعقد کنند. هرچند این توافق در شرایطی به امضای دو طرف رسید که هیچ‌یک حاضر به نشستن سر یک میز نبودند. بلکه وزیر دفاع روسیه و وزیر زیرساخت اوکراین به صورت جداگانه این توافق را امضا کردند. این قرارداد در کشور ترکیه و با حضور اردوغان رئیس جمهور این کشور و در حضور رئیس سازمان ملل به امضا رسید.

توافقنامه صادرات غلات از اوکراین همچنین می‌تواند به رفع بحران ناشی از خشکسالی و کمبود غذایی مواد غذایی در شاخ آفریقا کمک کند. در حالی که اردوغان امیدوار است که انعقاد این قرارداد راهی برای خاتمه دادن به جنگ باشد، آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل متحد دیدگاهی متفاوت دارد. او می‌گوید که در شرایط فعلی نشانه‌ای از روند صلح نمی‌بیند.

مقامات اوکراین پیش‌تر روسیه را به سرقت چند صد هزار تن غلات در مناطق اشغالی متهم کرده بودند. اتهامی که روسیه آن را رد می‌کند. از سوی دیگر روسیه هیچ مسئولیتی در قبال بحران غذایی نمی‌پذیرد. بلکه تمام تقصیرها را به گردن تحریم‌های جهانی و اقدامات اوکراین در مین‌گذاری دریای سیاه می‌اندازد.

مفاد توافقنامه صادرات غلات اوکراین

مطابق گفته‌های زلنسکی، قرارداد انتقال غلات از اوکراین موجب می‌شود که حدود ۲۰ میلیون تن از محصولات سال گذشته به ارزش تقریبی ۱۰ میلیارد دلار برای فروش آزاد شود. اعتبار این قرارداد به مدت ۱۲۰ روز است و این احتمال وجود دارد که بدون انجام مذاکرات بیشتر، تمدید شود. قرار بر این است که ماهانه حدود ۳ میلیون تن غلات از طریق بنادر اودسا (odesa)، چورنومورسک (Chornomorsk) و یوژنه (Yuzhne) صادر شود.

بر اساس این توافق‌نامه قرار است که سه کشور اوکراین و روسیه و ترکیه بر فرایند بارگیری غلات در کشتی‌های بنادر اوکراین پیش از ارسال محموله از طریق دریای سیاه نظارت کنند. البته این مسیرها هم‌چنان مین‌گذاری شده است. کشتی‌رانان اوکراینی وظیفه دارند کشتی‌های تجاری حامل غلات را در مسیرهای ایمن هدایت کنند تا از این مناطق مین‌گذاری‌شده به سلامت عبور کنند.

در این مسیر قرار است که کشتی‌ها پس از عبور از دریای سیاه، به سمت تنگه‌ی بسفر ترکیه حرکت کنند. این در حالی است که نمایندگانی از سازمان ملل، اوکراین، روسیه و ترکیه مسئول نظارت بر عملیات هستند. در جریان این حمل و نقل روسیه نگرانی است تسلیحاتی از طریق مسیرهای آبی وارد خاک اوکراین شود. به همین خاطر کشتی‌هایی که وارد اوکراین می‌شوند باید از بازرسی‌های مشترک عبور کنند تا ابهامی در این خصوص وجود نداشته باشد. در سمت دیگر اوکراین نیز به دنبال تضمینی برای سالم رسیدن محموله‌های خود به بازارهای است.

مناطق حفاظت‌شده و بنادر تحت این قرارداد در زمان ترانزیت باید مصون از حملات باشند تا کشتی‌ها به سلامت به مقصد برسند. اما روسیه در خصوص عدم حمله به بخش‌هایی که مستقیما در جریان صادرات نقش ندارند تعهدی نداده است.

یک برد همه‌جانبه

توافقنامه صادرات غلات اوکراین می‌تواند به رغم تحریم‌های غرب مسیر را برای عرضه‌ی کودهای شیمیایی و مواد غذایی روسیه به بازارهای جهانی هموار کند. ایالات متحده و اتحادیه اروپا قاطعانه اعلام کرده‌اند که هیچ تحریمی علیه صادرات محصولات کشاورزی روسیه وجود ندارد و این مسئله بخشی از توافق است. به این ترتیب روسیه هم می‌تواند کودهای تولیدی خود و هم‌چنین مواد غذایی را عرضه و از فشار موجود کم کند. از آن طرف کشاورزان اوکراینی هم می‌توانند ذخایر خود را در زمان مناسب به دست مصرف‌کنندگان برسانند و به تسهیل امور در زنجیره تامین کمک کنند.

این توافق همچنین می‌تواند موجب شود که کشاورزان بتوانند کشت محصولات خود را از سر بگیرند و دغدغه‌ی عرضه‌ی آن را نداشته باشند. هرچند اگر قرارداد به درستی پیش برود باز هم آثار این اتفاق به مرور زمان پدیدار می‌شود و نیازمند گذر زمان است. اما به عقیده‌ی بسیاری از کارشناسان و مقامات، این امر در شرایط فعلی می‌تواند یک امتیاز مثبت باشد که دنیا در حال حاضر به آن نیاز دارد.

روز جمعه به محض انتشار اخبار این توافق‌نامه، قیمت معاملات آتی گندم بیشتر از ۵٪ کاهش پیدا کرد و به حدود ۷.۶۰ دلار در هر بوشل رسید. این خبر می‌تواند گفته‌های بالا را تایید کند و در بلندمدت موجب ایجاد تعادلی هرچند نسبی در عرضه و تقاضا شود.

همه چیز در گروی رفتار روسیه

اوکراینی‌ها قرارداد مذکور را توافقی می‌دانند که با سازمان ملل و ترکیه منعقد کرده‌اند و نه با روسیه. آن‌ها این دو کشور را ضامن این توافق می‌دانند. در این میان گوترش اذعان کرد که اگر روسیه اقدام به نقض این قرارداد کند، سازمان ملل هیچ ابزاری را برای مجازاتش در نظر نگرفته است. این امر موجب رسوایی غیر قابل قبولی خواهد شد که تبعات خوبی ندارد. اوکراین در هنگام امضای قرارداد اعلام کرد که در صورتی که روسیه اقدامی مغایر با توافق صورت گرفته انجام دهد و به کشتی‌ها یا بنادرش حمله کند، “پاسخ نظامی فوری” خواهد داد.

ایالات متحده هم که از این توافق استقبال کرده است، روسیه را متعهد و مسئول اجرای صحیح این امر خواهد دانست. به هر طریق دنیا در شرایطی به سر می‌برد که ناچار است با خوش‌بینی محتاطانه‌ای به این قرارداد نگاه کند و حتی به رغم این حملات موشکی، هم‌چنان اخبار نشان می‌دهند که توافق پابرجاست.

هرچند باید منتظر بمانیم تا این قرارداد به مرحله‌ی اجرا برسد. چرا که مقامات اعلام کرده‌اند که بلافاصله نمی‌توان انتظار داشت که کشتی‌ها در چند روز آینده روانه شوند و محصولات را با خود حمل کنند. سخنگوی کاخ کرملین در مصاحبه با خبرنگاران گفت این مقدار، درصد کمی از غلات اوکراین است اما همین امر هم اهمیت دارد و گامی موثر در کاهش بحران است.

سایه یک شک

این اتفاق بسیار خوشاید است اما این فقط ظاهر قضیه است و پشت و روی برگه‌ی این قرارداد با هم تفاوت دارد. تنها ساعاتی بعد از امضای قرارداد انتقال غلات بود که روسیه موشک‌های خود را به آسمان اوکراین فرستاد و حمله‌ای هوایی را آغاز کرد. این امر رفتار دوگانه‌ی پوتین را نشان می‌دهد که می‌تواند تعهد اجرای قرارداد را زیر سوال ببرد. زلنسکی گفت که روسیه توافقات را نقض کرده است. این ثابت می‌کند که اصلا اهمیتی ندارد روسیه چه می‌گوید و یا چطور می‌خواهد آن‌ها را اجرا کند. او این عمل را یک «بربریت» آشکار خواند که نشان‌گر عدم اعتماد به روسیه در برابر توافق یادشده است. زلنسکی مجددا تاکید کرد که تا زمانی که مناطق از دست رفته را پس نگیرند آتش‌بسی صورت نخواهد گرفت.

بریجیت برینک (Bridget A. Brink) سفیر آمریکا در اوکراین هم این حمله را وحشیانه خواند. او در توییتر خود نوشت روسیه هم‌چنان دارد از مواد غذایی به عنوان سلاح استفاده می‌کند و باید پاسخگو باشد.

Outrageous. Russia strikes the port city of Odesa less than 24 hours after signing an agreement to allow shipments of agricultural exports. The Kremlin continues to weaponize food. Russia must be held to account.

— Ambassador Bridget A. Brink (@USAmbKyiv) July 23, 2022

ترکیه پس از این حمله گفت که روسیه تضامینی داده که این حلمه از جانب آن‌ها نبوده است. اما وزارت دفاع روسیه در روز یک‌شنبه این تکذیبیه را پس گرفت و گفت به سمت زیرساخت‌های نظامی حمله کرده که چنین چیزی در توافقنامه قید نشده بود. با این حال ترکیه اعلام کرده است که هم‌چنان به این توافق پایبند است. گوترش نیز که در هنگام امضای توافقنامه صادرات غلات اوکراین در ترکیه حضور داشت این عمل را به وضوح محکوم کرد. آنتونی بلینکن (Antony Blinken) وزیر امور خارجه آمریکا هم گفت که این حمله موجب شک و تردید در خصوص بر پایبندی روسیه می‌شود.

مقامات در مورد قرارداد صادرات غلات اوکراین چه می‌گویند؟

گوترش معتقد است که این توافق در راستای آرامش و صلح جهانی صورت گرفته است. آن هم در زمانی که جهان بیش از هر موقع دیگری به چنین مسئله‌ای نیاز دارد. او این توافق را به منزله‌ی یک فانوس دریایی می‌داند که امید را در دل افراد زنده می‌کند.

Tjada D’Oyen McKenna مدیر اجرایی Mercy Corps هم معتقد است اگر توافقات برای حفاظت از صادرات غلات اوکراین به خوبی و با حسن نیت انجام شود به کاهش مشکلات ناشی از کمبود غلات کمک می‌کند. البته او معتقد است اگر بخواهیم واقع‌بینانه‌تر به این امر نگاه کنیم، این امر نه موجب پایان این بحران می‌شود و نه قادر است به شکلی قابل توجه این مسیر پرپیچ و خم را هموار کند. چرا که بحران جهانی غذا، آن‌قدر گسترده است که ۲۰ میلیون تن غلاتی که در اوکراین گیر کرده است نیز پاسخگوی حل مشکل نخواهد بود.

سرگئی شویگو (Sergei Shoigu) وزیر دفاع روسیه نیز می‌گوید که این کشور به وضوح تعهداتی را پذیرفته و از بازگشایی و پاک‌سازی بنادر سواستفاده نخواهد کرد.

گای پلاتن (Guy Platten) دبیر کل اتاق حمل و نقل بین‌المللی می‌گوید این اقدام گام مهمی است اما هنوز کارهای زیادی باقی مانده است. او می‌گوید اطمینان از ایمنی خدمه‌ی ترانزیت امری مهم است. باید مشخص شود که کشتی‌ها چطور می‌تونند در آب‌های مین‌گذاری حرکت کنند و چطور می‌شود محموله‌ها در مهلت مقرر به مقصد برسند.

جاستین ترودو هم در مورد این توافق نظری مثبت دارد. او گفت که گروه هفت با شرکای خود نظیر ترکیه و سایرین همکاری می‌کند تا مطمئن شود که امکان خروج غلات از اوکراین به سایر نقاط دنیا وجود دارد. البته در شرایطی که حاکمیت و حفاظت اوکراین به خطر نیفتد.

جان کربی (John Kirby) سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا اظهار داشت که موفقیت این قرارداد بستگی به پایبندی روسیه به تعهدات و اجرای واقعی آن‌ها دارد.

اولگ نیکولنکو (Oleg Nikolenko) سخنگوی وزارت امور خارجه اوکراین هم گفت که اگر این قرارداد محقق نشود، این روسیه است که مسئولیت کامل بحران جهانی را به عهده خواهد داشت.