دارایی در خطر یا VaR چیست و چطور از آن در سرمایه‌گذاری‌های خود استفاده کنیم؟

افرادی که تازه وارد بازارهای مالی می‌شوند سودای ثروت‌مند شدن را در سر دارند. درست است که در این بازارها افرادی یک‌شبه میلیاردر شده‌اند؛ اما اتفاقی که رایج‌تر است، از دست دادن تمام سرمایه آن هم ظرف مدتی کوتاه است. همین مسئله است که باعث می‌شود افراد مجرب همیشه یک توصیه‌ی مهم به افراد کم‌تجربه کنند و آن چیزی نیست جز مدیریت سرمایه. پیش از آن‌که به فکر سود باشیم، باید به این امر توجه کنیم که از سرمایه‌ی اولیه‌‌ی خود محافظت کنیم. پس در درجه‌ی اول باید ریسک‌های موجود را شناسایی کنیم. مفهوم دارایی در خطر یا Value at Risk به ارزیابی و مدیریت ریسک و احتمالاتی مربوط است که می‌تواند چشم ما را نسبت به وقایع آینده باز کند. به کمک محاسبه دارایی در خطر (VaR) می‌توان بدترین حالت ممکنی را که سرمایه‌ی ما را به خطر می‌اندازد، محاسبه کنیم. در این مقاله از توان تحلیل مفهوم دارایی در خطر و کاربرد عملی آن در تحلیل بنیادی سهام را بررسی خواهیم کرد.

توضیح مفهوم دارایی در خطر یا Value at Risk (VaR)

دارایی در خطر یا همان VaR یک داده‌ی آماری است. این داده می‌تواند میزان ضرر و زیان‌های محتمل را در یک شرکت، یک سبد سرمایه‌گذاری یا موقعیتی خاص در بازه‌ای از زمان مشخص کند. بانک‌های سرمایه‌گذاری و تجاری به منظور تعیین اندازه‌‌ی ضرر و زیان‌های احتمالی در پرتفوی‌های سرمایه‌گذاری‌شان از این معیار استفاده می‌کنند.

دارایی در خطر یا علم جدید مدیریت ریسک، به تخمین و ارزیابی سطح ریسک در بازه‌ای مشخص مربوط است.

اهمیت این مفهوم جایی خودنمایی می‌کند که نشان می‌دهد که با این درجه از ریسک آیا می‌توان در هنگام سرمایه‌گذاری روی یک دارایی خیالی آسوده داشت یا خیر. دارایی در خطر یا همان ارزش مخاطره‌پذیر تخمینی از ریسک در آینده را نشان می‌دهد.

مثال

برای این که بهتر با این مفهوم آشنا شویم، در این بخش مثالی را ارائه می‌کنیم. فرض کنید دارایی یک شرکت در سطح اطمینان ۹۷٪، VaR 2٪ دارد. این به معنا است که ۳٪ احتمال دارد که ارزش دارایی در بازه‌ی زمانی یک‌ماهه به میزان ۲٪ کاهش پیدا کند. اگر این ۳٪ احتمال وقوع در ماه را به نسبت روزانه تبدیل کنیم، احتمال ضرری ۲ درصدی در یک روز از ماه را خواهیم داشت.

یا به عنوان مثالی دیگر، به این جمله توجه کنید: ارزش‌های در خطر روزانه خرید و فروش پرتفوی در یک بانک در سطح اطمینان ۹۹٪، برابر است با ۲۹ میلیون دلار. مفهوم این جمله این است که از هر ۱۰۰ مورد معامله در روز، تنها یکی از معاملات ممکن است با ضرری بیش از ۲۹ میلیون دلار مواجه شود. این همان مفهوم دارایی در خطر است. این عدد به ما کمک می‌کند تا بهتر متوجه شویم این نهاد مالی در برابر ریسک بازار چه واکنشی نشان می‌دهد.

به کمک این شاخص موسسات و بانک ها می‌توانند متوجه شوند که آیا ذخایر سرمایه‌ی کافی را برای پوشش زیان‌های احتمالی دارند یا خیر. یعنی می‌توانند حدود ریسک قابل پوشش را تشخیص دهند. پس اگر ریسک از این میزان بیشتر باشد، لازم است که دارایی‌های متمرکز خود را کاهش دهند.

روش‌ های محاسبه دارایی در خطر

روش پارامتری

روش پارامتری را به طور کلی به روش واریانس-کوواریانس نیز می‌شناسند. در این روش توزیع نرمال در بازده مورد توجه قرار می‌گیرد. دو عامل بازده موردانتظار و انحراف معیار باید در این شیوه تخمین زده شوند. در مواردی که توزیع‌ شناخته‌ شده است و می‌توان آن‌ را با سطح اطمینان خوبی تخمین زد بهترین شیوه برای اندازه‌گیری ریسک همین روش پارامتری است. البته اگر حجم نمونه بسیار کوچک باشد، نمی‌توان چندان به این شیوه استناد کرد.

در نظر بگیرید که ضرر با نماد l، پورتفوی با نماد p‌ و تعداد دارایی‌ها با نماد n مشخص شده است. حال فرمول زیر را مشاهده کنید:

L_p= L₁+L₂+L₃+…+L_n

σ²_p= σ²₁+ σ²₂ + σ²₃ + …+ σ²_n+ ρ_1,2,3,…,n σ₁ σ₂ σ₃… σ_n

که در آن:

• σ²_p برابر است با انحراف معیار زیان پرتفوی
• σ²₁ برابر است با زیان ناشی از دارایی اول
•   ρ_1,2,3,…,n نیز برابر است با همبستگی میان ضررهای اول تا nام

روش تاریخی

این روش، یکی از روش‌های غیرپارامتری است. در روش تاریخی به منظور محاسبه دارایی در خطر باید به تاریخچه بازده قبلی نگاه کرد و آن‌ها را به ترتیب از بیشترین ضرر به بیشترین سود مرتب‌سازی کرد. این فرض را باید در ذهن داشت که بازده گذشته می‌تواند نتایج آینده را مشخص کند.

باید چنین در نظر بگیریم که سود و زیان به شکلی معمول و مرسوم توزیع می‌شود. در این روش VaR تابعی است از میانگین و واریانس سری بازده با فرض توزیع نرمال. با این دیدگاه زیان‌های بالقوه را می‌توان با توجه به انحراف معیار از میانگین مشخص کرد.

این روش را می‌توان ساده‌ترین شیوه‌ی محاسبه دارایی در خطر دانست. به منظور انجام این شیوه، داده‌های بازار را در ۲۵۰ روز گذشته در نظر می‌گیرند تا درصد تغییر هر عامل ریسک را در هر روز محاسبه کنند. هر درصد تغییر با توجه به ارزش‌های بازار فعلی محاسبه می‌شود تا ۲۵۰ سناریو را برای ارزش آتی دارایی نشان دهد.  

مدل‌های قیمت‌گذاری کامل و غیرخطی در هر یک از این سناریوها برای ارزش‌گذاری مورداستفاده قرار می‌گیرند. به فرمول زیر توجه کنید:

دارایی در خطر = V_m (V_i ÷ V_i-1)

که در آن V_i تعداد متغیرها در روز iام است. m نیز تعداد روزهایی است که داده‌های تاریخی را از آن‌ها استخراج کرده‌ایم.

روش مونت کارلو

و اما رویکرد بعدی برای محاسبه دارایی در خطر، با کمک شبیه‌سازی مونت‌کارلو انجام می‌شود. در این شیوه با مدل‌های محاسباتی به منظور شبیه‌سازی بازده پیش‌بینی‌ شده در صدها یا هزاران تکرار محتمل سروکار داریم. پس از آن احتمال وقوع ضرر و زیان (زیانی که مثلا در ۵٪ مواقع اتفاق می‌افتد) در نظر گرفته می‌شود و تاثیر آن با توجه به مدل مشخص می‌شود. در این روش سناریوهای مختلفی برای پورتفوی شبیه‌سازی می‌شود و شاخص دارایی در خطر با مشاهده‌ی توزیع‌ مسیرهای حاصل محاسبه می‌شود.

دارایی در خطر در این روش به کمک ایجاد تصادفی چند سناریو برای نرخ‌های آتی و با استفاده از مدل‌های قیمت‌گذاری غیرخطی به منظور تخمین تغییر در ارزش هر سناریو محاسبه می‌شود. محاسبه‌ شاخص دارایی در خطر با توجه به بدترین زیان، مشخص می‌شود.

این روش در موارد بسیاری مناسب است. مخصوصا در شرایطی که با عناصر پیچیده مواجهیم. باید فرض را بر این قاعده گذاشت که توزیع احتمال شناخته‌شده‌ای برای عوامل ریسک وجود دارد.

ارزش حاشیه‌ای دارایی در خطر (MVaR)

این روش نیز مقدار ریسک اضافی را که با سرمایه‌گذاری جدید به پرتفوی افزوده می‌شود اندازه می‌گیرد. MVaR به مدیران صندوق‌ها کمک می‌کند تا بتوانند درک صحیحی از تغییرات یک سبد سرمایه‌گذاری با توجه به کسر کردن یا افزودن یک دارایی داشته باشند. ممکن است یک سرمایه‌گذاری به خودی خود ریسک بالایی داشته باشد. اما اگر با کل پرتفوی همبستگی منفی داشته باشد، نسبت به ریسک مستقلی که دارد، ریسک کمتری ر ا به سبد سهام وارد خواهد کرد.

ویژگی های شاخص دارایی در خطر یا VaR

• برای آشنایی با ویژگی‌های شاخص دارایی در خطر باید به مدل‌هایی که ارائه شده است نگاهی بیندازیم. سه عامل مهم در این مدل‌ها دیده می‌شوند که شامل افق زمانی سنجش و پیش‌بینی ریسک، درجه اطمینان پیش‌بینی و میزان ضرر و زیان هستند.

• از جمله بارزترین ویژگی‌های شاخص دارایی در خطر می‌توان به آسان بودن فهم آن اشاره کرد. چرا که این معیار یک عدد مشخص است که میزان ریسک یک پرتفوی را نشان می‌دهد. این عدد یا بر حسب واحد قیمت و یا بر اساس درصد مشخص می‌شود. از این رو می‌توان آن را به سادگی درک کرد.

زمانی که تنوع دارایی‌ها در یک پرتفوی بیشتر باشد، محاسبه دارایی در خطر دشوارتر خواهد بود. چرا که علاوه بر محاسبه‌ی ریسک و بازده هر دارایی، به همبستگی میان آن‌ها نیز نیاز داریم.

• از این معیار می‌توان در تمام دارایی‌ها از جمله اوراق قرضه، سهام،  مشتقات و ارزها استفاده کرد. بر اساس همین ویژگی است که بانک‌ها و موسسات مالی مختلف از این معیار استفاده می‌کنند. این معیار یک استاندارد جهانی پذیرفته شده است که برای خرید یا فروش دارایی از آن استفاده می‌شود.

محدودیت‌های شاخص دارایی در خطر

‌مهم‌ترین محدودیت‌های شاخص دارایی در خطر به محاسبات آن مربوط است. باید این را پذیرفت که هیچ پروتکل استانداردی وجود ندارد که بتوان بر اساس آن ریسک سبد دارایی یا سهام را سنجید. مثلا گاهی ممکن است آمارهایی بر اساس انتخاب تصادفی یا رویکردهای شخصی از دوره‌ای که در آن نوسانات کمی وجود دارد استخراج شود. این آمارها ریسک چندانی را نشان نمی‌دهند و همین مسئله موجب می‌شود که افراد از ریسک‌های بالقوه‌ی موجود بی‌خبر بمانند و آن‌ها را دست‌کم بگیرند. در واقع ممکن است با توجه به احتمالات، توزیع نرمال ریسک‌ها چندان قوی شمرده نشوند و همین امر دردسرهای فراوانی را ایجاد کند.

زمانی که این شاخص زیان‌های احتمالی را ارزیابی می‌کند، عددی از بدترین میزان ضرر ارائه نمی‌شود. پس شما نمی‌توانید به این معیار نگاه کنید و با خودتان بگویید در بدترین حالت ممکن است X% متضرر شوم. بلکه تنها ممکن است احتمال وقوع بدترین حالت را در طی بازه‌ای مشخص متوجه شوید.

در سال ۲۰۰۸ که بحران مالی معروف رخ داد، محاسبات خوش‌بینانه‌ی VaR این محدودیت‌ها را آشکار کرد. در این سال ریسک‌های احتمالی ناشی از پرتفوی وام‌های رهنی مشکوک‌الوصول چندان در نظر گرفته نشده بود. همین دست‌کم گرفتن میزان ریسک بود که منجر به ایجاد نسبت‌های اهرمی شدید در این پرتفوی‌ها شد. این امر در نهایت میلیاردها دلار ضرر را به دلیل سقوط ارزش این وام‌ها به موسسات وارد کرد. پس به طور خلاصه می‌توان گفت عیب بزرگ این روش آن است که زیان‌های احتمالی را در سطح معین به صورت کمّی در نظر می‌گیرد.

مشکل بعدی این است که نمی‌توان در صورت نمونه‌گیری از یک پرتفوی، آن را به دیگر موارد تعمیم داد. یعنی قابل افزودن نیست. چرا که در این اندازه‌گیری‌ها همبستگی‌ها در نظر گرفته نمی‌شود. افزون بر این مسئله، اگر مفروضات مورد استفاده به عنوان ورودی VaR معتبر نباشند، خروجی نیز از درجه‌ی اعتبار ساقط خواهد بود.

اگر از رویکردهای مختلف برای محاسبه دارایی در خطر استفاده کنیم، نتایج متفاوتی نیز حاصل خواه شد که از جمله محدودیت‌های این روش به شمار می‌رود. اما یک معیار ریسک جایگزین با نام کسری موردانتظار وجود دارد که هدف آن کاهش برخی از معایب و کاستی‌های شاخص دارایی در خطر است که برخی از آن استفاده می‌کنند.

جمع‌بندی

دارایی در خطر یا ارزش مخاطره‌پذیر آماری است که مطابق آن می‌توان میزان ریسک‌پذیری شرکت‌ها یا پرتفوی‌ها را در بازه‌ای مشخص به دست آورد. بانک‌ها و سایر نهادهای سرمایه‌گذاری از این آمار برای ارزیابی سطح ریسک استفاده می‌کنند. به بیان دیگر حداکثر این معیار، مقداری است (بر حسب دلار) که در یک بازه‌ی زمانی مشخص انتظار می‌رود در سطح اطمینانی که از قبل آن را تعریف کرده‌ایم از دست برود. مثلا اگر ۹۵٪ VaR یک‌ماهه برابر باشد با یک میلیون دلار، به معنای آن است که ۹۵٪ اطمینان وجود دارد که در طی یک ماه پرتفوی ضرری بیش از یک میلیون دلار را متحمل نخواهد شد. یا این‌که احتمال ایجاد ضرری بیش از یک میلیون دلار، تنها ۵٪ است.

سوالات متداول با پاسخ‌های کوتاه