کالای گیفن و وبلن؛ کالاهایی که قانون عرضه و تقاضا را نقض می‌کنند

اگر قیمت یک کالا افزایش پیدا کند، واکنش شما چه خواهد بود؟ آیا کم‌تر به سراغ خرید آن کالا خواهید رفت؟ عرضه و تقاضا برای کالاها یا خدمات مختلف با قیمت آن گره خورده است. به صورت عادی، با افزایش قیمت کالا، تقاضا برای خرید آن کم می‌شود. اما می‌توان مثال‌های نقضی نیز برای این قانون پیدا کرد. در برخی از موارد پیش می‌آید که گران شدن کالا موجب کاهش تقاضا نمی‌شود. درست در همین نقطه است که پای کالای گیفن و وبلن به میان می‌آید؛ کالاهایی که با افزایش قیمت آن‌ها، شاهد رفتار معمول (کاهش تقاضا) از سوی مصرف‌کنندگانشان نیستیم. اما کالای گیفن و وبلن چیست و چرا این نوع کالاها از قانون عرضه و تقاضا پیروی نمی‌کنند؟

پاسخ به پرسش‌هایی که در بالا مطرح شد، وابسته به آشنایی با مفهوم کالای لوکس و پَست است. در ادامه این مطلب با توضیح این دو مفهوم به بررسی کالای گیفن و وبلن و دلیل واکنش مصرف‌کنندگان به تغییر قیمت این کالاها می‌پردازیم.

کالای لوکس چیست؟

در تعریف کالای لوکس می‌توان این مسئله را یادآور شد که این کالاها برای زندگی ضروری نیستند. اما به هر حال به عنوان نماد قشر خاصی از جامعه‌ به حساب می‌آیند. هرچه ثروت افراد افزایش پیدا کند، تقاضا برای خرید این کالاها نیز بیشتر خواهد شد. بدیهی است که لوکس بودن این کالاها موجب می‌شود که تنها افراد ثروتمند خریدار و مصرف‌کننده آن باشند و افراد عادی نتوانند این کالاها را خریداری کنند.

تقاضا برای کالا‌های لوکس با میزان درآمد افراد ارتباط مستقیم دارد. یعنی چنان‌چه افت درآمد رخ دهد، تقاضای خرید این کالاها نیز کم می‌شود. اقلام لوکس نقطه مقابل کالاهای ضروری هستند. نکته مهم این است که این اقلام فقط به کالا اطلاق نمی‌شوند. چرا که برخورداری از نیروهای خدماتی، سرآشپز، سرایدار و … نیز مخصوص قشر ثروتمند جامعه است. می‌توان این خدمات را نیز در دسته خدمات لوکس به حساب آورد.

کالای پست چیست؟

در علم اقتصاد کالای پست به کالایی اطلاق می‌شود که هم‌زمان با افزایش درآمد‌، تقاضای خرید آن کم می‌شود. چرا که افراد در صورت افزایش درآمد به سراغ کالاهای باکیفیت‌تر می‌روند. یعنی جایگزین‌هایی برای این کالا وجود دارد که برای تهیه آن‌ها باید هزینه بیشتری پرداخت کرد. یک نمونه بارز از کالای پست در خورد و خوراک افراد نمایان می‌شود. با افزایش درآمد معمولا غذاهای گران‌تر و باکیفیت‌تر جای خود را در سفره‌ها باز می‌کنند.

البته نباید کالای پست را با کالای عادی اشتباه گرفت. کالای عادی به کالاهایی گفته می‌شود که با افزایش قیمت‌شان، تقاضا برای خرید آن‌ها کم می‌شود. مانند لباس که با گران شدن آن، افراد در طول سال کم‌تر برای خرید آن هزینه می‌کنند.

کالای مستقل از درآمد

نوع دیگری از کالا نیز وجود دارد که فارغ از قیمت، ضروری هستند و به آن‌ها نیاز داریم؛ مانند انسولین برای یک فرد دیابتی. یا به عنوان یک مثال دیگر، اگر شخصی افزایش درآمد داشته باشد، حتی در این صورت هم تنها یک عدد کتاب ریاضی پایه چهارم برای فرزندش می‌خرد. این مسئله نشان می‌دهد که کتاب ریاضی کالایی مستقل از درآمد است.

کالای معمولی

همانطور که می‌توان از نام آن حدس زد، به کالاهایی که طبق قانون عرضه و تقاضا رفتار می‌کنند و ‌با افزایش قیمت، تقاضا برای خریدشان کاهش پیدا می‌کند، کالای معمولی گفته می‌شود. مثلا لباس یک نمونه از کالای معمولی محسوب می‌شود که با افزایش قیمت آن، تقاضا برای آن کاهش پیدا می‌کند و مصرف‌کننده تلاش می‌کند که کم‌تر از گذشته لباس بخرد.

کالای گیفن چیست؟

برای آشنایی بیشتر با کالای گیفن و وبلن، نخست به سراغ کالای گیفن می‌رویم. عنوان این کالاها از نام اقتصاددان اسکاتلندی، رابرت گیفن (Robert Giffen) گرفته شده است. او معتقد بود کالاهای گیفن کالاهای پستی هستند که تغییر در قیمت آن‌ها موجب تغییر در روند تقاضا برای خرید آن‌ کالا می‌شود. این کالاها معمولا در جوامع فقیر بیشتر به چشم می‌خورند. درآمدهای اندک و نبود جایگزین برای یک کالا، از جمله عواملی هستند که موجب می‌شوند تقاضای خرید این کالاها افزایش پیدا کند.

کاهش قیمت در این کالاها موجب کاهش تقاضا و افزایش قیمت، موجب افزایش تقاضا در آن‌ها می‌شود. مشخص است که نمودار تغییرات تقاضا در این کالاها با قانون عرضه و تقاضا در تضاد است.

بررسی ویژگی‌های کالاهای گیفن

در تعیین کالای گیفن لازم است به بستری که کالا در آن بررسی می‌شود، توجه کنیم.برای مثال، یک کالا ممکن است در یک کشور فقیر به عنوان کالای گیفن در نظر گرفته شود. حال آن‌که همین کالا در یک جامعه پیشرفته می‌تواند در دسته کالاهای معمولی قرار گیرد. به صورتی که با تغییر قیمت این کالاها، افراد به دنبال کالاهای دیگری می‌روند که به عنوان جانشین از آن استفاده کنند. اما معمولا جایگزینی برای کالای گیفن وجود ندارد. یا اگر بتوان جایگزینی برای این کالاها تعریف کرد، تعداد آن‌ها محدود و کم و دسترسی به این کالاها نیز دشوار است.

به عنوان یک ویژگی دیگر باید گفت که مصرف کالاها گیفن ضروری است. یعنی شخص نمی‌تواند این کالاها را کنار بگذارد، چرا که زندگی شخصی‌اش مختل می‌شود. به همین دلیل است که بیشترین درآمد خود را صرف تهیه این کالاها می‌کند.

مثال از کالای گیفن

زمانی که از کالای گیفن و وبلن حرف می‌زنیم، نمی‌توانیم با دید کلی به مسائل نگاه کنیم؛ چرا که شرایط کشورهای مختلف متفاوت است. مثلا ممکن است نان و گوشت در یک کشور غذای اصلی ساکنین باشد. چنان‌چه قیمت این دو ماده غذایی افزایش پیدا کند ولی افزایشی در درآمد افراد اتفاق نیفتد، تنها راه چاره تغییر الگوی مصرف این مواد غذایی است. مثلا باید میزان نان و گوشت مصرفی در یک وعده غذایی را کاهش داد. یا این‌که با توجه به ارزان‌تر بودن قیمت نان نسبت به گوشت، نان بیشتری مصرف کرد و میزان گوشت مصرفی را کم کرد. این مسئله به ویژه در خانواده‌های فقیر آثار مخرب بیشتری به جای می‌گذارد. در این مثال نان یک کالای گیفن محسوب می‌شود که با افزایش قیمتش، تقاضا برای خرید آن افزایش پیدا می‌کند.

به عنوان یک مثال دیگر از کالای گیفن، می‌توان گفت پلاسیتک در شرکت‌های تولیدی یک کالای گیفن است. چرا که با افزایش قیمت‌ها، تقاضا برای خرید محصولات پلاستیکی به نسبت محصولات چوبی و فلزی افزایش پیدا می‌کند. پس کارخانه نیز در تولیدات خود بیشتر از پلاستیک استفاده می‌کند و استفاده از فلز را کاهش می‌دهد. این مثال نشان می‌دهد که چطور تقاضا برای خرید کالای گیفن با افزایش قیمت، زیاد و با کاهش قیمت، کم می‌شود.

شروط لازم برای کالای گیفن

هر کالای گیفن یک کالای پست است اما عکس این مطلب صادق نیست؛ یعنی هر کالای پست الزاما یک کالای گیفن نیست. چنان‌چه برای کالاهای پست جایگزینی وجود نداشته باشد و به جای کالاهای دیگر هم بتوان از آن استفاده کرد، این کالا گیفن نامیده می‌شود. هم‌چنین کالای گیفن حتما باید مکمل یک کالای لوکس‌تر از خود باشد. مثل همان نان و گوشت یا پلاستیک و فلز. با توجه به مواردی که بیان شد می‌توان سه پیش‌شرط مهم را در نظر گرفت که موجب می‌شوند یک کالا گیفن باشد:

• کالای موردنظر در دسته کالاهای پست جای گیرد.
• جایگزینی برای آن کالا وجود نداشته باشد یا اگر جایگزینی برای آن وجود دارد، دسترسی به آن محدود باشد.
• عدم استفاده از آن زندگی مصرف‌کنندگان را مختل کند.

کالای وبلن چیست؟

حال که با کالای گیفن آشنا شدیم، به سراغ کالای وبلن می‌رویم. کالاهای وبلن به دسته‌ای از کالاهای لوکس اطلاق می‌شود که کاهش قیمت آن‌ها موجب کاهش تقاضا می‌شود. تورستن وبلن (Thorstein Veblen)‌ نام بنیان‌گذار اصطلاح مصرف تجملی است که نام این کالاها از نام او برداشته شده است.

کالاهای وبلن نماد ثروت و تجمل‌گرایی هستند. چنان‌چه قیمت یک کالای لوکس افزایش پیدا کند و تقاضا برای خرید آن زیاد شود، این کالا وبلن است. از این کالاها به منظور نمایش برتری طبقاتی استفاده می‌شود. کالاهایی مانند ماشین‌های گران‌قیمت، خانه‌های بزرگ و جواهرات لوکس همگی در دسته کالاهای وبلن قرار می‌گیرند.

کاهش قیمت این کالاها موجب می‌شود که افراد عادی نیز بتوانند این کالاها را خریداری کنند. به همین ترتیب دیگر کالایی لوکس محسوب نمی‌شوند. طبیعی است که پس از این اتفاق، این کالا‌ها دیگر نماد ثروتمندی نخواهند بود و تقاضا برای خرید آن‌ها کم می‌شود. به عبارت دیگر چنان‌چه تعداد کمتری از یک کالا در بازار وجود داشته باشد، نشان از لوکس بودن آن دارد و این امر مورد پسند ثروتمندان است.

ویژگی‌های ‌کالای وبلن

نخستین ویژگی کالای وبلن آن است که قیمت بالایی داشته باشد. چنان‌چه در یک کالای معمولی افزایش قیمت زیادی رخ دهد، پس از مدتی مصرف‌کنندگان این افزایش قیمت را به منزله بهبود و ارتقای کیفیت تلقی می‌کنند. در پی افزایش قیمت، تنها قشر خاصی از جامعه به خریداری آن کالا روی می‌آورند.

ويژگی دیگر کالاهای وبلن نایاب و کم بودن آن‌هاست. چرا که معمولا کالاهای لوکس به دلیل قیمت بالا کمیاب هستند. به این ترتیب ثروتمندان بیشتر به خرید آن کالا ترغیب می‌شوند.

جمع‌بندی

به طور معمول، با افزایش قیمت یک کالا، تقاضا برای آن کاهش می‌یابد و با کاهش قیمت، تقاضا زیاد می‌شود. اما کالاهایی نیز هستند که این قانون را نقض می‌کنند. کالای گیفن به کالاهای پستی اطلاق می‌شود که با کاهش قیمت، تقاضا برای خرید آن‌ها کم می‌شود. در سمت مقابل کالای وبلن کالای لوکسی به شمار می‌رود که افزایش قیمت آن، افزایش تقاضا را به دنبال دارد. هم کالای وبلن و هم کالای گیفن هر دو رفتاری معکوس با روند عرضه و تقاضا دارند. یعنی کاهش قیمت آن‌ها موجب کاهش تقاضا می‌شود و افزایش قیمت آن‌ها افزایش تقاضا را به دنبال دارد.

کالای وبلن نماد مصرف‌گرایی و تجمل است. حال آن‌که کالای گیفن در جوامع فقیر بسیار بیشتر به چشم می‌خورد. نمونه‌های زیادی از این کالاها در زندگی روزمره‌مان به چشم می‌خورد. البته دسته‌بندی آن‌ها از لحاظ اقتصادی ممکن است در جوامع مختلف گوناگون باشد.